martes, 19 de octubre de 2010

TRES CANTOS TRADICIONALES



Manifestación en Temuco, por los presos políticos.
Fotografía: Erwin Quintupill

Los tres cantos (vl) que a continuación doy a conocer los grabé en una noche de febrero de 1981, junto al fogón de la casa, estando allí mamá, papá y yo. Los demás habían salido a ver televisión y a hacer vida social. Nosotros conversábamos de asuntos antiguos y ella inventó hacer papas fritas. Papá tocaba con insistencia un xompe (trompe o birimbao) y me habló de un primo que conoció en su juventud. Dijo que fue hasta cerca de Labranza (en el camino de Nueva Imperial a Temuco) y que fueron a una fiesta. Se mareó, me dijo, y regresando a casa, en sus caballos, le cantó CELINDA. Así la aprendí, comentó. "Cantalafimi", le dijo mamá, y un rato más tarde, ella también me presentó dos canciones.

Esa noche registré en una vieja radiograbadora las tres que transcribo más abajo. La traducción al castellano fue realizada con la ayuda de mi hermana Miriam Raguileo Ñancupil.

FVXA KUYFI ÑI MVLEN
Fvxa kuyfi ñi mvlen (iñce)
Kuifi ñi mvlen, apuen.
Akuy ga wigka
iñce ga ñi mvlen

Nien ga ñi luma karote,
nien ga ñi temu karote.
Kewafiñ ga wigka

Kvla pataka xipantu
kewan ga iñce.
Kvla pataka xipantu
kewafiñ ga pu wigka

Waxoy ga ñi temu karote.
Waxoy ga ñi luma karote, apuen
kvla pataka xipantu

Pvnoenew ga wigka.
Pvnopaenew ga wigka

Coz kura mew
kafvl entuñmapaenew ga ñi coz kura
xayenko mew

Ilkagerkelu ga wigka.
Xewa xvzvzkelu ga
coz kura mew ga wigka
Kafvl entuñmapaenew ga ñi xayenko


FVXA KUYFI ÑI MVLEN

Hace mucho tiempo que existo (yo)
Hace mucho tiempo que existo, apuen.
Cuando llegaron los wigka
adonde yo vivía

Tenía mi garrote de luma.
Tenía mi garrote de temu.
Peleé a los wigka

Trescientos años
peleé yo.
Trescientos años
peleamos a los wigka

Se quebró mi garrote de temu.
Se quebró mi garrote de luma, apuen
a los trescientos años

Me pisoteó el wigka.
Nos pisotearon los wigka

Por la piedra amarilla
Vino a arrastrarme del agua
todo el oro

Golosos, como son, el wigka,
como perro,
frente al oro, el wigka
Arrastraron todo lo que hallaron de mi cascada

Informante: Carmela Ñancupil, Saltapura, 1981
Recolección: Erwin Quintupill
Traducido por Miriam Raguileo

Imagen: Marcha por los huelguistas
Fotografía: Erwin Quintupill. Temuco, 29.09.10

PEWMAN



Majin (laguna temporal) en Saltapura.
Fotografía: Erwin Quintupill.


PEWMAN

Pewman, pewman, pewman anay.
Ñaña, ñaña, ñaña, anay
xafia ci puh mew em ga.

Kanzu pewman, kanzu pewman.
Cem pewman ci kay iñce anay ?
Vnifmaenew kanzu kay ñi pewma, anay.

Pipiyewvrkey epu lamgen
kotuwe mew.
Espekotuyu
pirkeygu kay.

Eymi kay, eymi, ñaña anay,
ñaña kay, ñaña, ñaña anay
cem pewmaymi kay eymi anay.

Iñce kay, iñce, iñce anay
pafu pewman, pafu pewman.
Cem pewman ci kay iñce anay ?
pafu pewman, pafu pewman.

Tonto, tonto gerkeay ta mi kvme femgen.
Welu, welu, welu, welu
mvley, mvley “remedio” :

Tontogele, tontogele
kurituafiyu anay,
pankekuri, pankekuri.

Pipiyewvrkey kay ga
epu lamgenwen kay ga,
epu lamgenwen kay ga.

Versión interpretada por Carmela Ñancupil. Saltapura, febrero de 1981.

PEWMAN

Soñé, soñé, soñé anay.
Ñaña, ñaña, ñaña, anay
anoche “en la noche”.

Soñé con ganso, soñé con ganso.
¿Qué será lo que soñé ?
Me envolvió el ganso en mi sueño.

Se decían dos hermanas
en el pozo.
Mirémonos en el espejo
se dijeron.

Y tú, y tú, ñaña anay,
ñaña kay, ñaña, ñaña anay
¿Qué soñaste tú ?

Y yo, yo, yo anay
soñé con pavo, soñé con pavo.
¿Qué será, anay
de soñarme con pavo, de soñarme con pavo ?

Tonto. Será un tonto el que te guste.
Pero, pero, pero, pero
hay remedio.

Si es tonto, si es tonto
le echaremos ortiga,
un manojo de ortiga.

Se decían
las dos hermanas,
las dos hermanas.

Traducción : Miriam Raguileo (1998)
Recolección : Erwin Quintupill (1981)

Imagen: Lvgkawmajin
Fotografía: Erwin Quintupill. saltapura, junio 2010

CELINDA



Kozkvja rayeh (copiwe)
Fotografía: Erwin Quintupill

CELINDA

Celinda anay, Celinda.

Casaway kay ga
ta ñi kuñifal ñawe kay.
Pigerkey kay ga, Celinda.
Celinda anay, Celinda.

Ayiwvy Celinda.

Rvnkv rvnkvtuy,
lef lefturkey, Celinda.
Celinda anay, Celinda.

Kimpenufilu, kimpenufilu :
pu liwehtu kay wixan kay.
Celinda anay, Celinda.

Epewvh ragipuh
rif rif fvrkey ta ñi lepvn.

Ayiwvy Celinda.
Casaway kay pigelu.
Celinda anay, Celinda.

Pvlancayan ñi, pvlancayan ñi zeraliston
pvalncayan ñi “bulusa”,
pirkey kay ga Celinda.
Celinda anay, Celinda.

Kimpenufilu, kimpenufilu
pu liwehtu kay wixan kay.
Epewvh ragipuh
rif rif fvrkey ta ñi lepvn.


Canción entregada por papá (Juan Bautista Raguileo), 1981.


CELINDA

Celinda anay, Celinda.

Se casará
mi única hija
Le dijeron a Celinda.
Celinda anay, Celinda.

Se alegró Celinda.

Se puso a saltar,
se puso a correr, Celinda.
Celindda anay, Celinda.

Lo que nunca hacía :
Se levantó temprano.
Celinda anay, Celinda.

De la medianoche al amanecer
“rif rif” hacía su barrer.

Se alegró Celinda.
“Si le habían dicho que se iba a casar”.
Celinda anay, Celinda.

Voy a planchar mi pañoleta,
Voy a planchar mi blusa,
dijo Celinda.
Celinda anay, Celinda.

Lo que nunca hacía :
Se levantó temprano.
De la medianoche al amanecer
“rif rif” hacía su barrer.


Traducción: Miriam Raguileo (Saltapura)
Imagen: Kopiwe
Fotografía: Erwin Quintupill. Saltapura, abril 2010

CANTATA ARAUKANIA




Esta cantata hace un recorrido por la historia del pueblo mapuche y en ella se incluye un poema mío (con forma de cueca) musicalizado. El poema es la "cueca roja" de "las Distancias" (2010)